Татар халкы тарихы һәм мәдәнияте: урта гасырлар (фәнни-популяр басма). – Казан: ТР ФА Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты, 2014. – 196 б.

Китапта заманча фәнни эзләнүләр һәм күпсанлы чыганаклар нигезендә татар халкының мөстәкыйль дәүләтләр булып яшәгән чоры тасвирлана. Халкыбызның рухи һәм матди мәдәнияте үсеше, мәдәниятара багланышлар сурәтләнә.

Китап киң катлам укучыларга адреслана.

См. электронную версию книги   (pdf)

Авторлары:
Хуҗин Ф.Ш., тарих фәннәре докторы; Гибатдинов М.М., педагогика фәннәре кандидаты; Рәхимҗанов Б.Р., тарих фәннәре кандидаты; Мөхәмәтдинов Р.Ф., тарих фәннәре кандидаты; Халитов Н.Х., архитектура докторы; Миргалиев И.М., тарих фәннәре кандидаты; Гыймазова Р.А., тарих фәннәре кандидаты; Макаров Г.М., сәнгать фәннәре кандидаты; Биктимирова Т.Ә., тарих фәннәре кандидаты; Миңнуллин Ф.Г., филология фәннәре кандидаты; Мөхәммәтҗанова Д.С.; Зиннәтуллина А.Ә.

Фәнни редакторы:
Рафаил Сибгат улы Хәкимов, тарих фәннәре докторы, ТР ФА академигы

Төзүчеләре:
Гибатдинов М.М., Мортазина Л.Р.

Кереш

Соңгы елларда милли үзаңыбыз үсү халкыбызның үткәне, данлы тарихы, күп гасырларга сузылган олы юл узып бүгенге көннәргә килеп җиткән рухи һәм мәдәни кыйммәтләре белән кызыксынуны тагын да арттырды. Борынгы бабаларыбызның яшәеше һәм көнкүреше, башка милләтләр белән багланышлары, мәдәнияте, тәрбиягә, дингә карашлары, бай рухи дөньясы тарихка турыдан-туры бәйләнеше булмаган кешеләрнең дә игътибарын җәлеп итә. Чөнки, бабаларыбыз әйтмешли, «Үткәнен белмәгәннең киләчәге юк». Күпгасырлык рухи һәм матди мирасыбызны барлау, аны яңача аңларга тырышу күп кенә тарихи ачышларга китерде.

Борынгы төрки халыклар чал тарихта үзләренең мәңге җуелмас шанлы эзләрен калдырганнар. Гаять зур киңлекләрне үз эченә алган Төрки каганлык дигән мәгърур дәүләтләрен булдырганнар, озак еллар буена Азия һәм Европа континентларын бер итеп яшәгәннәр. Шуңа да Азия һәм Европа тарихларын төрки-татар тарихыннан аерып алып булмый. Бу бергәлек халыкларның яшәү рәвешләрендә дә, үзара мөнәсәбәтләрендә дә чагылыш тапкан.

Бүгенге Россиядә дә төрле милләт һәм дин вәкилләре үзара тату яши. Бу дуслыкның беренче адымнары әнә шул заманнарда ук салынган. Төрки каганлык, Бөек Болгар илендә урнашкан мәдәни багланышлар вакытлар узу белән тагын да ныгыган, баеган. Бүгенге четерекле заманда да шушы мирасыбызны югалтмыйча, киләчәк буыннарга илтеп җиткерәсе иде. Алар да, бабаларыбыз кебек, күпмилләтле даирәдә яшәп, үзенең милләте, аның үткәне белән кызыксынып, киләчәге өчен җан атып, «Мин – татар баласы!» дип горурланырлык булсын! Бу басма шул юлда бер ярдәмче булыр дип ышанабыз.

Тарих һәм мәдәният мәсьәләләрен бер яссылыкта, үзара бәйләнештә яктыртуны төп максат итеп алган әлеге китапта халкыбыз тарихының данлы сәхифәләре – Азиядә һәм Европада һуннар (гуннар), Төрки каганлык, Идел-Чулман Болгары, Алтын Урда дәүләте, татар ханлыклары чорларына хас булган үзенчәлекләр, халыкның яшәеше, тормыш-көнкүреше белән беррәттән, дине, мәдәнияте, әдәбияты, сәнгате, музыка үсеше, архитектурасы, милли ризык, кием тарихы, тарихыбызда мәңге югалмас эзләрен калдырган мәртәбәле хатын-кызларыбыз эшчәнлеге тасвирлана.

Басма татар тарихы белән кызыксынучы киң катлам укучыларга тәкъдим ителә.

Эчтәлек

Кереш ... 3
Азия һәм Европада һуннар (гуннар) ... 4
Ашын нәселенең килеп чыгышы (миф) ... 6
Төрки каганлык ... 6
Бөек Болгар иле ... 9
Хәзәр каганлыгы ... 10
Тәңречелек – борынгы төрки бабаларыбыз дине ... 13
Җир ничек яралган (легенда) ... 17
Төрки-татарларда гаилә ... 18
Йосыф Баласагунлы «Котадгу белек» (Бәхеткә илтүче белем). XI гасыр ... 23
Сак-сок бәете (өзекләр) ... 23
Төрки-татарларда ашамлыклар ... 24
Болгар дәүләтенең барлыкка килүе ... 28
Болгар каласының корылуы турында риваять ... 31
Айдархан һәм сәхабәләр (риваять) ... 33
Болгар дәүләтенең хуҗалыгы ... 35
Бай шәһәрләр патшалыгы ... 38
Шәһәр нигә Казан дип аталган? (риваять) ... 40
Казан кайнаган урын (риваять) ... 40
Минем шәһәрем этләргә эләгер (риваять) ... 41
Болгар дәүләтенең башка халыклар һәм илләр белән бәйләнеше ... 42
Белемле кеше (риваять) ... 45
Идел-Чулман Болгары халкының мәдәнияте ... 46
Кол Гали (ХII гасыр ахыры – ХIII гасыр). Кыйссаи Йосыф ... 49
Туйбикә мәдрәсәсе (риваять) ... 49
Торак һәм көнкүреш ... 50
Архитектура ... 56
Милли кием тарихы ... 63
Борынгы монголлар һәм татарлар. Монголларның Идел-Чулман Болгарын яулап алуы. Җучи Олысы төзелү ... 68
Алтын Урда чәчәк ату чорында ... 74
Алтын Урдада мәдәният, мәгариф һәм фән үсеше ... 81
Котб (ХIII – ХIV гасырның уртасы). Хосрәү вә Ширин (1342) ... 86
Алтын Урдада тормыш-көнкүреш һәм архитектура үсеше ... 87
Алтын Урдада ислам һәм дини вәзгыять ... 97
Урта гасырларда татарлар һәм Евразия халыклары арасындагы мәдәни багланышлар ... 101
«Кодекс Куманикус» (XIII гасыр ахыры – XIV гасыр башы) ... 112
Алтын Урданың таркалуы һәм татар ханлыклары оешу ... 113
Кунак бабай риваяте ... 117
«Кунак бабай җыруы» ... 117
Янмый торган кыз (легенда) ... 118
Казан ханлыгы – Урта Иделдә яңа дәүләт ... 119
Казан ханлыгы мәдәнияте һәм мәгарифе ... 125
Кол Шәриф (ХVI гасыр башы – 2.10.1552) иҗатыннан ... 131
Казан ханлыгы: мөстәкыйльлектән һәлакәткә таба ... 132
Патша хәйләсе (риваять) ... 139
Олуг Урда, Әстерхан ханлыгы, Нугай Урдасы ... 139
Кырым ханлыгы ... 146
Юмарт хан һәм Мостафа Мөҗәб (әкият) ... 154
Себер ханлыгы ... 155
Әхмәтгәрәй хан (риваять) ... 164
Күчем һәм Ермак турында риваять (Төмән өлкәсе Вагай районы татарларыннан язып алынган) ... 165
Татар ханлыклары архитектурасы ... 166
Татар милли киеме тарихы (XIII–XVI гасырлар) ... 170
XIII–XVI гасырларда татар музыкасы ... 178
Татар тарихында хатын-кызлар (XIII–XVI гасырлар) ... 184
Сөембикә бәете ... 191
Мәрҗән каласы һәм унике кыз хикәяте ... 193