Нация. Эпоха. Личность. Сборник памяти доктора исторических наук Г.Л.Файзрахманова. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 400 с., ил.

Редаколлегия: И.К.Загидуллин (отв. редактор и составитель), Л.Ф.Байбулатова, И.З.Файзрахманов, Р.Г.Динмухаметова

Научный рецензент: доктор исторических наук С.Х.Алишев

Содержание

И.К.Заџидуллин. Тынгысыз зат, яки Габделбђр Фђйзрахманов феномены

Этапы трудовой деятельности Г.Л.Файзрахманова

Организаторская и производственная деятельность

М.Мђџдиев. Арча педагогика училищесында

Хезмђтебез, ућышларыбыз – партия съездына

Г.Фђйзрахманов, Б.Хаќиђхмђтов. Партия планнары – безнећ килђчђк

Г.Ахунов. Г.Фђйзрахмановныћ колхозда эшлђгђн вакыты турында

Г.Л.Фђйзрахмановныћ телевидениедђн сљйлђгђн чыгышыныћ тексты (1967 ел, июнь)

Куйбышев исемендђге колхозныћ ќыр џђм бию ансамбле концерт программасы (якынча 1967 ел)

Ф.Мљбђрђкова, А.Филиппов. Комсомолда тђрбиялђнгђн

А.Батыршин. Тђэсирлђр ђйбђт

Ђ.Мљфахаров. Књћеллђргђ нур љстђњчелђр

Характеристика на председателя колхоза имени Куйбышева Арского района тов. Файзрахманова Г.Л.

Характеристика Арского райкома КПСС на члена КПСС Файзрахманова Габдельбара Лутфиевича

Характеристика на сотрудника Архива отдела ЗАГС Совета Министров ТАССР тов. Файзрахманова Г.Л.

М.Низамиев. Габдулла Тукай ђдђби музее коллективы котлавы

Г.Л.Фђйзрахманов. Тост ђйтњнећ кайбер њрнђклђре

Б.Айтуганов. Габделбђр йолдызлыгы

Ф.Хуќђхмђт. Безнећ язлар алда ђле

Р.Минџаќ. Алтынсу яфрак

А.Филлипов. Гомер юлы дулкын-дулкын...

Общественно-политическая деятельность

Платформа кандидата в народные депутаты Верховного Совета Татарской АССР Файзрахманова Г.Л. (на выборах, состоявшихся 22 апреля 1990 года)

Г.Л.Фђйзрахманов. Удмуртларда – Удмурт кенеш, татарларда – Милли Мђќлес

Г.Л.Фђйзрахманов. Кљрђшкђ кићђшлђшеп чыгыйк (Књршелђребездђ)

Г.Л.Фђйзрахманов. Милли хђрђкђттђ торгынлык

Г.Л.Фђйзрахманов. Татарстанда икътисади-сђяси вазгыять (2001 ел)

Г.Л.Фђйзрахманов. Татарстанда икътисади-сђяси вазгыять (2004 ел)

Х.Бђдигый. Тарихи гаделлек сафында

Ф.Хуќахмђт. Тарихыбыз ташка басылган

Г.Л.Файзрахманов. Национально-освободительное движение татарского народа в 1988–1992 гг.

Г.Л.Фђйзрахманов. Башкорт халкыныћ милли бђйсезлек кљрђше

Научно-исследовательская деятельность

Г.Л.Файзрахманов, И.Б.Гарифуллин, А.П.Ярков. К историографии ислама в Западной Сибири

Г.Л.Фђйзрахманов. Арча ягы авыллары тарихыннан. Тђкђрлеклђр ник елыйлар? (Иске Кырлай авылы тарихи сђхифђлђре)

Г.Л.Файзрахманов. Поэтическое наследие Тукая и тюркская литература

Г.Л.Фђйзрахманов. Сђйдуковлар

Г.Л.Фђйзрахманов. Татарлык музей ядкаренђ ђйлђнмђсен

Г.Л.Фђйзрахманов. Балавыз авылы тарихыннан

Г.Л.Файзрахманов. История древних и средневековых тюрков в труде Хаммера-Пургшталля «История Золотой Орды в Кипчакии или монголы в России»

Г.Л.Фђйзрахманов. Тормыш дђвам итђ

Рецензии на докторскую диссертацию

Отзыв ведущей организации (Тюменский государственный университет)

Отзыв официального оппонента профессора Н.А.Мажитова (г.Уфа)

Отзыв официального оппонента профессора С.М.Михайловой (г.Казань)

Рецензии на книги Г.Л.Файзрахманова, публикации о нем

Н.Сафиуллина. Без бер тамырдан

Х.Бђдретдинов. Себер белђн куркытмагыз

Ю.Уразова. Себердђге кардђшлђребез тарихы

С.Х.Алишев. Галим, ќђмђгать эшлеклесе, миллђт хадиме

Р.Ђмирхан. Халыкка мђхђббђт

Поздравительный адрес в связи с 75-летием от Президиума Академии наук Республики Татарстан

Научно-практические конференции, в которых участвовал Г.Л.Файзрахманов (1998–2007 гг.)

Г.Л.Фђйзрахмановныћ басылган хезмђтлђре

Г.Л.Фђйзрахманов турында басылган материаллар

Воспоминания о Г.Л.Файзрахманове

Р.Г.Динмљхђмђтова. Ђтием турында

Ф.Мђџдиева. Олы ќанлы ќитђкче

И.Салђхов. Оста оештыручы

З.Мђџдиева. Сђнгатьне аћлый торган рђис

Ф.М.Солтанов. Изге зат иде...

Г.Сафиуллина. Миллђтпђрвђр ќђмђгать эшлеклесе

З.Гарипова. Исемдђ калганнар

Ф.Г.Ислаев. Олуг тарихчы џђм сђясђтче

Н.Гариф. Казан – Арча арасы, озак тњгел барасы

А.П.Ярков. Во след ушедшему «шершавому другу»

Т.А.Биктимирова. Габделбђр хакында кайбер истђлеклђрем

Ф.Бђйрђмова. Габделбђр абый...

И.Ф.Фђттахов. Фидаи ќаннар иде алар (мђрсия)

Р.И.Солтанов, Х.Ф.Хђйруллин. Яшьлек эзлђре буйлап...

Ф.Л.Фђйзрахманов. Абыем турында

Ђ.Р.Динмљхђмђтова. Минем яраткан бабам

А.Р.Динмљхђмђтова. Бабаем турында истђлек

Ф.Г.Гарипова. Шђхес галим

З.Х.Айсина. Человек с большим и любящим сердцем

Р.Г.Галлђм. Књренекле якташ

Научные статьи

О.Г.Леонова. Диалог двух цивилизаций

В.В.Черновская. Демографический профиль Татарстана (социально-экономические аспекты характеристики современного общества)

И.Н.Шарафутдинов. Народные знания татар Западной Сибири в историческом освещении

А.А.Арсланова. Вассаф ал-Хазрат и Хамдаллах Казвини – протеже Рашид ад-Дина и придворные историографы ильханов

И.М.Миргалеев. Алтын Урданыћ халыкара сђясђте

И.З.Файзрахманов. Развитие ремесленных и промысловых занятий в Казанском крае во второй половине XVIII века

Л.М.Свердлова. Корпоративные старосты как первичное звено городского самоуправления Казани в конце XVIII – начале XX вв.

Р.Р.Исхаков. Религиозная политика Российского государства и ее влияние на постановку миссионерской деятельности Русской православной церкви в отношении мусульман в Среднем Поволжье в первой половине XIX в.

И.К.Загидуллин. Верховная власть и вопросы христианизации нерусских народов России во второй половине XIX в.

И.К.Загидуллин, Э.М.Гибадуллина. Антиправительственные выступления сельского мусульманского населения Самарской губернии во второй половине XIX в.

Н.С.Хамитбаева. Численность и занятость татарского населения Средней Азии и Казахстана в конце XIX в. (по переписи населения 1897 г.)

Н.С.Хамитбаева. Развитие татарского новометодного образования в Туркестане и его влияние на местных мусульман (конец XIX – начало XX вв.)

Н.С.Хамитбаева. Влияние хозяйственной конъюнктуры на бюджет гор. Казани в 1871–1892 гг. (опыт количественного анализа)

Х.З.Багаутдинова. Из истории Казанской Мариинской женской гимназии (1859–1900 гг.)

Л.Ф.Байбулатова. «Истинные» благотворители «Казанского попечительного о бедных комитета» в 70-е гг. XIX в.

Ч.Х.Саматова. Правительство и проблемы реформирования мусульманских учебных заведений внутренних губерний России в начале XX в.

А.Ш.Кабирова. Участие татар в промышленном производстве Российской Федерации в годы Великой Отечественной войны

И.Б.Гарифуллин. «Татарский» аспект в крестьянском восстании 1921 г. в Тюменской губернии

З.Г.Гарипова. Проблемы латинизации кириллицы в России

А.Г.Галлямова. Татары Башкортостана во второй половине ХХ века: факторы этнокультурного развития

Д.Ф.Загидуллина. Проблемы развития национального самосознания татар в современных условиях

Г.Х.Муллачанова. Хђзерге Себер тљбђге шигъриятендђ хатын-кыз шагыйрђлђр иќаты

Л.М.Владимирова. Деятельность земств по реализации Столыпинской аграрной реформы в Самарской губернии 

Cписок сокращений

Сведения об авторах

И.К.Заџидуллин

Тынгысыз зат, яки Габделбђр Фђйзрахманов феномены

Тарих љлкђсендђ фђнни эзлђнњлђрнећ юнђлешлђре, тематикасы џђм нђтиќђлелеге књп кенђ факторларга бђйле. Ђйтик, совет чорын мисалга алсак, идеологик калыплар кысасында иќат итђргђ мђќбњрлектђн тыш, тагын берничђне атап китњ сорала. Беренчесе автономия статуслы республикаларныћ Тел, ђдђбият џђм тарих институтларына хезмђткђрлђр штатларын аз санда билгелђњ, икенчесе фђнни тикшеренњлђрне милли республика чик­лђре белђн тарайту. Мећ еллык тарихы булган, борынгы тљрки дђњлђтлђр чорында џђм урта гасырларда Евразияне шаулаткан татарларныћ њткђнен љйрђнњне мондый кысаларга биклђнеп башкару шактый зур методологик ялгышларга сђбђпче булды. Тарихи эзлђнњлђрне телчелђр џђм этнографлар хезмђтлђре алыштырды, аерым тљбђклђрдђ кљн итњче миллђттђшлђребезнећ тел, кљнкњреш џђм гореф-гадђтлђренећ њзенчђлеклђре њзђккђ куелды, аерымлыклары калку итеп књрсђтелде. Алар ясаган нђтиќђлђрнећ тарихи методологиягђ нигезлђнмђве миллђт бердђмлеге хакында сљйлђгђндђ ђле дђ њзен нык сиздерђ.

Урта Идел џунн, Тљрки џђм Хђзђр каџанлыкларыныћ перифериясе, кырый тљбђге булып торган. Ђ бу дђњлђт берлђш­мђлђреннђн, гомумђн бу чордан башка тљрки халыкларныћ, шул исђптђн татарныћ њткђнен, уртак сђяси џђм рухи мирасын, традициялђрнећ њсешен џђм њзгђрњен књзђтњ мљмкин тњгел. Казанда озак еллар буена борынгы тљрки чорныћ галимнђр књз ућыннан читтђ калуы, гомумђн љйрђнелмђ­ве ђйтеп киткђн кысалар белђн чиклђнђме, њзебезнећ кыюсызлык белђн аћлатыламы, яисђ тагын да тирђнрђк сђбђплђр бармы?

Бездђ милли тарихка яћача караш формалашу – беренче чиратта, XIX гасыр ахыры – XX гасыр башы татар историография­се традициялђрен тергезњ, шул исђптђн мил­лђт тарихына бербљтен итеп карау концепциясенђ нигезлђнеп эш башлау иде.

Алда ђйткђн ике љлкђдђ дђ яћарыш Ш.Мђрќани исемендђге Тарих институты љлкђн фђнни хезмђткђре Габделбђр Лот­фрахман улы Фђйзрахманов исеме белђн бђйле.

1993 елда галим яћа тема себер татарларыныћ њткђнен љйрђнњгђ алынды. Ђлеге эзлђнњлђрнећ беренче нђтиќђсе буларак 2000 елны «Древние тюрки в Сибири и Цент­ральной Азии» исемле китап дљнья књрде. Књп гасырлар Себер кићлеклђре тљркилђрнећ ватаны булган. Китапта борынгы тљрки халыклар џђм аларныћ дђњлђтчелек институтлары тикшерелђ. Кыска очерк­лар рђвешендђ язылган хезмђттђ Њзђк Азия­нећ борынгы халкы булган сљннђрнећ хуќалык нигезе, дђњлђт тљзелеше, халык­ара багланышлар, этник џђм сђяси тарихлары, рухи мђдђнияты џђм кљнкњреше тасвирлана, аларныћ, Европага џун исеме белђн књченеп, яћа империягђ нигез салулары яктыртыла. Шундый ук структурага нигезлђнгђн сюжетлар аша Бљек Тљрки, Уйгыр, Кимђк каџанлыклары, Енисей кыргызлары тарихлары игътибар њзђгенђ куела. Борынгы тљрки чорга кагылышлы ђдђбиятка зур кытлык чорында бу китап милли тарихны љйрђнњчелђргђ зур бњлђк булды. Хезмђт «Себердђ џђм Њзђк Азиядђ борынгы тљрки дђњлђтлђр» исеме белђн быел «Мђгариф» нђшрияты аша татар укучысына туган телендђ барып иреште.

Ш.Мђрќани исемендђге Тарих институты соћгы елларда ќиде томлык фундаменталь «Татар тарихын» язу белђн шљгыльлђнђ. 2002 елда борынгы тљрки чорга багышланган 1-нче том укучы кулына барып керде. Биредђ Г.Л.Фђйзрахманов тарафыннан басмага борынгы рун язмалары – Књлтђгин џђм Тљньякук ташлары џђм ђл Гардизинећ тљркилђр турындагы хезмђ­теннђн љзек бирелде.

Аћлашыла ки, кић ареалны билђгђн татар халкыныћ гомуми тарихын географик, геополитик, икътисади њсеш планында, иќтимагый мљнђсђбђтлђр љлкђсендђ њзенчђлеклђргђ ия, тормыш рђвеше, этник компонетлары ягыннан да аерымлыклары булган тљрле тљбђклђрдђ кљн књрњче татарларныћ локаль тарихларыннан башка књз алдына китерњ кыен.

Бу нђњбђттђн китап укучыларга беренче булып фђнни ќђмђгатьчелек џђм бигрђк тђ Тљмђн љлкђсендђ яшђњче миллђттђшлђребез тарафыннан кљтеп алынган џђм ќылы кабул ителгђн, Г.Л.Фђйзрахмановныћ «История сибирских татар с древнейших времен до начала XX века» исемле китабы барып иреште. Монография Казан, Мђскђњ, Санкт-Петербург, Тљмђн, Тубыл шђџђре архивларында, китапханђлђрендђ, музейларында бљртеклђп ќыелган мђгълњматларга нигезлђнеп, књпсанлы тарихи ђдђбиятны џђм басма чыганакларны тирђнтен љйрђнеп, Себердђ кљн итњче татарларныћ тарихын кић планда, зур вакыт аралыгында џђм комплекслы яктырткан беренче тарихи хезмђт буларак историографиядђ югары бђя алды. Џади Атласиныћ «Себер тарихы» (1911) хезмђтеннђн соћ, яћа китап янђ Казанда язылды. Монографиядђ озак вакытлар фђндђ хљкем сљргђн књп кенђ стереотиплар, ялгыш карашлар ќимерелђ. Ђйтик, биредђ ханлык Алтын Урда ќимерелгђч барлыкка килмђгђн, аћарчы ук оешкан дђњлђт булган дигђн фикер ышанычлы џђм кире какмаслык дђлиллђр белђн беркетелђ. Китапта милли дђњлђт ќимерелњ фаќигасе, Себерне колонизациялђњ, Себер тљбђге татарларныћ, бохарлыларныћ хокукый, икътисади тормыш хђле, хуќалык тармакларыныћ њсеше, матди џђм рухи мђдђнияте, књрше халыклар белђн кљнкњреш џђм мђдђни багланышлары бђян ителђ, себер татарларыныћ бердђм татар миллђтенећ бер љлеше булуы хакындагы фикер њткђрелђ.

2005 елныћ 3 ноябрендђ Габделбђр Лотфрахман улы Фђйзрахманов Казан дђњлђт университеты каршындагы диссертациялђр яклау советында «Сибирские татары в составе Русского государства» дигђн темага докторлык диссертациясен ућышлы яклады. Диссертация 2007 елда «Мђгариф» нђшриятендђ «История татар Западной Сибири (с древнейших времен до начала ХХ века)» исеме белђн китап булып басылып чыкты.

Кем соћ ул – 70 яшен беренче китабын бастырып билгелђп њткђн, 75 яшьлек гомер бђйрђмен докторлык диссертациясен яклап, яћа фђнни хезмђт язып каршылаган тынгысыз зат? Г.Л.Фђйзрахманов феномены нидђн гыйбарђт?

Аны, хезмђт юлын 1948 елда Арча педагогия училищесын тђмамлагач укытучы булып башлаган сугыш чоры баласын, љлкђн буын хђтерли булыр. Ике ел Питрђч район комсомол оешмасыныћ икенче секретаре булып эшлђгђннђн соћ, 1955 елда Иске Кырлай авылы егетен 30-мећче сыйфатында ул вакыттагы Чњриле районы «Комбайн» колхозына рђис итеп ќибђрђлђр. Соћрак, Сикертђнгђ књрше ике колхозны кушкач, књмђк хуќалык Куйбышев исемендђге колхоз буларак дан ала. Г.Л.Фђйзрахманов ќитђкчелек иткђн 27 елга якын вакыт эчендђ хуќалык икътисадый яктан ныгый, игенчелектђ, терлекчелектђ заманча технологиялђр куллануы белђн таныла, машина-техника паркы, терлекчелек биналары, љч авылда да мђдђният йорты, китапханђ тљзелђ, республикада соћрак кић таралган терлекчелђргђ 8 сђгатьле ике сменалы эш оештыру да тђњге тапкыр биредђ тормышка ашырыла, колхозчыларныћ тормышы яхшыра. Биредђ мђдђниятне њстерњгђ зур игътибар бирелђ, колхоз Татарстан Мђдђният министрлыгыныћ методик-терђк базасына ђверелђ, књпсанлы тњгђрђклђр эшлђп килђ.

Яшьлек хыялы – тарихчы галим булу фикереннђн ваз кичми алдынгы хуќалык рђисе. Тормыш терђге булган хатыны, хезмђте белђн СССР мђгариф отличнигы исеменђ лаек булган Ђлфинур ханым да иренећ ђлеге омтылышын хуплый. Читтђн торып Казан дђњлђт педагогия институтын тђмамлый, туган як тарихын љйрђнђ, књп укый, туристик путевка белђн чит иллђрдђ булып, дљньяга карашын кићђйтђ. Читтђн торып Г.Ибраџимов исемендђге Тел, ђдђбият џђм тарих институты аспитантурасын ућышлы тђмамлап, 1981 елда Г.Л.Фђйзрахманов «Сигезенче бишьеллыкта Татарстан АССРныћ авыл хуќалыгы њсеше» исемле кандидатлык диссертациясе яклый.

Пенсиягђ чыгарга берничђ ел калгач, рђис Казанга эшкђ књчђ. 1982–1985 елларда Татарстан Министрлар Кабинеты каршындагы ЗАГС бњлегендђ эшли. Г.Л.Фђйзрах­манов мљдирлек иткђн елларда республикада љйлђнњ актын теркђњ тђртибе милли йолаларга нигезлђнеп њзгђртелђ. Ул чорда гаилђ коручылар ул матур ритуалларны хђтерли булыр.

1986 елдан Габделбђр Лотфрахманович Г.Ибраџимов исемендђге Тел, ђдђбият џђм тарих институтыныћ тарих бњлегендђ љлкђн фђнни хезмђткђр булып эшли башлый. Биредђ аныћ оештыру сђлђте, лидерлык сыйфатлары яћа яктан ачыла. Миллђт­пђрвђр «Милли мђќлес»не џђм Урал халыклары ассамблеясен оештыручыларныћ берсе џђм соћгысыныћ беренче рђисе булды. 1989–1994 елларда Идел-Урал тљбђге республикаларында, башкорт, удмурт, морд­ва, мари халык конгрессларында катнашып, чыгышлар ясады. Милли књтђрелеш елларында, тљрки халыкларны берлђш­терњ максатын алга куеп, берничђ тапкыр Казахстанда (1990), Ђзђрбђйќанда (1989–1993), Тљркиядђ (1992) булды. Тљркиянећ Бљек Милли мђќлес депутатлары џђм ќђмђгать эшлеклелђре белђн элемтђгђ кереп, Бљтендљнья тљрки милли-азатлык хђрђкђтен торгызу турында сљйлђште, уй-ниятлђренђ Сђйфи Шаџин, Туран Язган кебек шђхеслђрдђ телђктђшлек тапты.

Г.Л.Фђйзрахманов фђнни конференциядђ, архивларда, яки Бљтендљнья татар конг­рессы Башкарма комитеты юлланмасы белђн кайсы гына чит шђџђрдђ булмасын, џђрчак игътибар њзђгендђ: радио, телевидениедђ чыгышлар ясый, интервью бирђ, пресс-конференциялђр, китапларына тђкъдир итњ кичђлђре њткђрђ, татар тарихын пропагандалый.

Ућышларыныћ сере аныћ максатчан эшлђњче, тынгысыз ќанлы галим булуда гына тњгел, гаилђсенећ, улы џђм кызыныћ игътибарын тоеп, оныкларыныћ яратуын књреп яшђњдђдер. Нђкъ шућа књрђ ул бер гомердђ ике кеше башкарган кадђр эшлђде.

Дњрт китап, илледђн артык мђкалђ авторы, орден-медальлђр кавалеры, безнећ љчен књп яктан њрнђк хезмђттђшебез, Ш.Мђрќани исемендђге Тарих институты љлкђн фђнни хезмђткђре Габделбђр Лотфрахман улы њзе белђн аралашкан кешелђр књћелендђ якты эз калдырды. Њзенећ активлыгы, эштђн курыкмавы, булсынга йљрње, халык турында кайгыртып яшђве џђм эшлђве белђн ул књплђргђ њрнђк булды. Безне ил-дђњлђттђ, ќђмгыятьтђ барган вакыйгаларга битараф булмаска, актив гражданлык позициясенђ ия булырга, тормыштан тђм табып џђм сљенеп яшђргђ љйрђтте.

Габделбђр Фђйзрахманов феномены нидђн гыйбђрђт?

Ш.Мђрќани исемендђге Тарих институтыныћ урта гасырлар тарихы бњлеге тарафыннан ђзерлђнгђн џђм кадерле хезмђттђшебез Габделбђр Лотфрахман улы Фђйзрахмановныћ якты истђлегенђ багышланган ќыентык бу сорауга шактый тулы ќавап бирђ.